Od ukupno 4.709 naselja u Srbiji, gotovo četvrtina spada u kategoriju populaciono malih naselja, što znači da u našoj zemlji ima 1.302 naselja sa manje od 100 stanovnika. Iako ova naselja zauzimaju gotovo petinu teritorije naše zemlje, ona imaju samo 55.444 stanovnika, što predstavlja tek 0,8 odsto ukupne populacije.
Prosečna veličina naselja iznosi 43 stanovnika, a njihova prostorna distribucija pokazuje značajnu regionalnu neravnomernost – dok u Beogradskom regionu ne postoji nijedno takvo naselje, u regionu Južne i istočne Srbije nalazi se skoro dve trećine njih, odnosno 819 naselja. U regionu Šumadije i zapadne Srbije nalazi se gotovo trećina malih naselja, dok u Vojvodini ima svega 23 mala naselja.
Na nivou oblasti ove razlike postaju još izraženije – najveći broj malih naselja nalazi se u Pčinjskoj oblasti (208), zatim u Topličkoj (164), Zlatiborskoj(151) Raškoj (148), Pirotskoj (150) i Jablaničkoj oblasti (143), a nasuprot njima u Zapadnobačkoj i Podunavskoj oblasti ovakva naselja ne postoje. Od ukupno 168 opština i gradova u Srbiji mala naselja nalaze se čak u 92 administrativne jedinice, a dve trećine malih naselja nalazi se samo u 20 opština i gradova. Najveći broj nalazi se na teritoriji Kuršumlije (75 naselja), Sjenice (65), Prokuplja (61), Knjaževca (58), Novog Pazara (52) i Vranja (51 naselje). S druge strane, u Vrbasu, Beočinu, Čoki, Sečnju, Boru, Vrnjačkoj Banji, Lajkovcu, Varvarinu, Krupnju, Merošini, Paraćinu i Lučanima evidentirano je samo po jedno malo naselje. Sve ovo su podaci iz upravo objavljene publikacije Republičkog zavoda za statistiku (RZS) „Stanovništvo u malim naseljima”, koju potpisuje Dragica Gatarić, profesorka na Geografskom fakultetu u Beogradu. Studija je zasnovana na rezultatima poslednjeg Popisa stanovništva 2022. godine.
U analizi udela malih naselja u ukupnom broju naselja po opštinama i gradovima, posebno se ističe Crna Trava, u kojoj su 22 od ukupno 25 naselja klasifikovana kao populaciono mala. Slično se primećuje i u opštinama Kuršumlija, Dimitrovgrad i Trgovište, gde više od 80 odsto naselja ima sto i manje stanovnika. U opštinama Bosilegrad, Bela Palanka i Medveđa više od 70 procenata naselja pripada kategoriji malih. Ukupno 86 malih naselja ima status pograničnih, odnosno skoro svako drugo malo naselje pripada opštinama i gradovima sa pograničnim statusom. To su naselja na teritoriji Knjaževca, Pirota, Dimitrovgrada, Babušnice, Crne Trave i Surdulice, koja se nalaze u blizini granice sa Bugarskom, kao i Trgovišta i Bosilegrada sa Severnom Makedonijom, te Sjenice i Tutina sa Crnom Gorom, Prijepolja sa Crnom Gorom i Bosnom i Hercegovinom i Bajine Bašte, Užica i Priboja sa Bosnom i Hercegovinom.
Zanimljiva geografija pokazuje da se u visinskoj zoni do 200 metara nalazi najmanji broj malih naselja, u kojima živi samo sedam odsto njihove ukupne populacije. Starosna struktura ovih naselja izrazito je nepovoljna, sa prosečnom starošću stanovništva od 54 godine, što ukazuje na visok stepen demografskog starenja. Porastom nadmorske visine, posebno u pojasu od 200 do 500 metara, smanjuje se broj stanovnika po naselju i raste broj malih naselja. U ovoj zoni nalazi se četvrtina ukupnog broja malih naselja, u kojima je koncentrisana trećina ukupnog stanovništva. U niskoplaninskoj zoni – od 501 do hiljadu metara, nalazi se najveći udeo malih naselja – 54 odsto, gde živi 47 procenata ukupnog stanovništva malih naselja, uz prosečnu starost od 58 godina. U zoni iznad hiljadu metara nalazi se 16,5 odsto ukupnog broja malih naselja, koja se odlikuju najvišim prosečnim udelom starijeg stanovništva. U ovoj zoni nalazi se najviše malo naselje u Srbiji – Kopaonik, koji je smešten u opština Raška, na nadmorskoj visini od 1.725 metara, sa svega 59 stanovnika. Pored toga što je najviše naselje, Kopaonik predstavlja značajan turistički centar, poznat po prirodnim lepotama, zimskim sportovima i razvijenoj turističkoj infrastrukturi.
„Prosečan broj stanovnika malih naselja varira u zavisnosti od nadmorske visine. Dok u ravničarskoj zoni prosečan broj stanovnika po naselju iznosi 66, u brdskoj 53, u planinskim zonama u proseku živi 37 stanovnika u jednom malom naselju. Više zone, naročito planinske, karakteriše manji broj stanovnika, što je rezultat složenih prirodnih uslova koji otežavaju razvoj i održivost ovih naselja – na primer, u regionu Južne i istočne Srbije. Brojna mala naselja u ovom regionu su, zbog geografskih barijera, lišena odgovarajuće infrastrukture i ekonomskih mogućnosti, što predstavlja značajne izazove za njihov demografski razvoj”, navela je Dragica Gatarić.
Analiza udaljenosti malih naselja od administrativnih centara, kako ukazuje, pokazuje interesantne primere u vezi sa saobraćajnom povezanošću i demografskim karakteristikama.
„Najbliža naselja, koja se nalaze na udaljenosti do deset kilometara od opštinskog centra, čine četvrtinu ukupnog broja malih naselja. Iako su bolje povezana sa centralnim ekonomskim i socijalnim strukturama, ne moraju nužno imati veliki broj stanovnika. Naselja koja se nalaze na udaljenosti od 11 do 20 kilometara od opštinskog centra obuhvataju 40 odsto od ukupnog broja malih naselja, a u ovim naseljima živi i najveći broj stanovnika. U zoni udaljenoj od 21 do 30 kilometara od opštinskog centra, koja obuhvata 21 odsto naselja, često se uočava manja koncentracija stanovništva. Na kraju, naselja koja su udaljena više od 31 kilometar od opštinskog centra čine 13 odsto ukupnog broja malih naselja i imaju najmanju koncentraciju stanovnika”, kaže naša sagovornica.
Do 2052. godine još oko 40 naselja će ostati bez stanovnika
Podaci o vitalnoj statistici malih naselja govore da je od početka 21. veka u njima rođeno oko 12.000 dece, dok je umrlo oko 62.000 osoba, što znači da je mortalitet bio pet puta veći od nataliteta. Pozitivan prirodni priraštaj zabeležen je samo u 73 mala naselja, koja uglavnom pripadaju opštinama Tutin, Sjenica, Preševo i Prijepolje. Prema rezultatima popisa stanovništva iz 2022. godine, skoro trećina stanovnika malih naselja nema nijedno živorođeno dete, a analiza teritorijalne pripadnosti pokazuje da je najveći udeo stanovništva bez dece koncentrisan u malim naseljima Sremske i Južnobačke oblasti. U prilog zabrinjavajućim činjenicama govore i podaci vitalne statistike, koji pokazuju da u trećini malih naselja tokom protekle decenije nije rođeno nijedno dete, dok u poslednjih pet godina živorođenih nema u skoro polovini malih naselja. Rezultati demografskih trendova ukazuju na to da će do 2052. godine još oko 40 naselja ostati bez stanovnika, dok će broj malih naselja sa sto i manje stanovnika biti za polovinu veći nego 2022. Ukoliko se trendovi nastave, do kraja 21. veka broj ugašenih naselja mogao bi preći hiljadu, što predstavlja četvrtinu ukupnog broja naselja u Srbiji, dok bi broj malih naselja mogao biti trostruko veći nego 2022. godine.
