Ko je i kada podigao Tvrđavu Golubac sa sigurnošću se ne zna, naziv joj na više različitih jezika u osnovi sadrži reč golub, mnoge su vojske ratovale za nju jer onaj ko je držao tvrđavu podignutu na strmoj Ridanskoj litici iznad Dunava, kontrolisao je sav kopneni i vodeni put koji je povezivao istok i zapad.
Tvrđava Golubac danas, posle rekonstrukcije i revitalizacije, sigurno je u pet top turističkih atrakcija Srbije koju godišnje obiđe više od 100.000 domaćih i stranih posetilaca.
Tvrđava Golubac ili Golubački grad po mnogo čemu je posebna – od misterije koja je vezana za njen nastanak, preko burne istorije i jedinstvene arhitekture, do legendi koje su vezane za ovo srednjovekovno zdanje na dunavskoj obali.
Prvi put se u istorijskim izvorima Golubačka tvrđava pominje 1335. godine kao utvrđenje sa ugarskom vojnom posadom. Iako je osnovana ranije, ne zna se ko ju je i kada tačno podigao i to jedna od misterija ovog važnog srednjovekovnog vojnog pograničnog utvrđenja .
Njeno ime na srednjovekovnim kartama ispisano je na različitim jezicima – Galambas, Galambocz, Colombazo, Columbaz, Columbarum, Taubersburg, Tawbenstein, Peristerin, Giwerdzinlik i u svakom, osnovu čini reč – golub, a misteriju imena objašnjavaju jedino srednjovekovne legende.
Najpoznatija govori o osmanskom zapovedniku Golubačkog grada koji je “bacio oko” na lepu Golubanu.
Lepa meštanka ni po koju cenu nije htela u harem i za odbijanje kažnjena je smrću, tako što je Golubana okovana za stenu u Dunavu kako bi se pokajala.
Stena, koja i danas viri iz Dunava, nosi ime Baba-kaj na turskom – pokaj se, a Tvrđava je po njoj dobila ime Golubac.
Ko god da ju je podigao, izabrao je strateški važno mesto, budući da je izgrađena na samom ulazu u Đerdapsku klisuru i predstavljala je važno srednjovekovno vojno pogranično utvrđenje, planski građeno zbog vojno-strategijskog značaja mesta.
Strme i nepristupačne Ridanske litice, na kojima je izgrađena Tvrđava, i sama reka, bili su joj prirodna zaštita i odavde se lako mogao kontrolisati sav kopneni i vodeni put koji je povezivao istok i zapad.
Zbog toga su se tokom XIV i XV veka, pogranične sile, Ugarska i Srbija, a potom i Otomanska imperija, borile da osvoje Golubačku tvrđavu jer su time sticale kontrolu i moć nad dunavskom granicom.
Kako već rekosmo Tvrđava se prvi put spominje pisanim izvorima 1335. godine, u ugarskoj povelji iz 1337. u kojoj se navodi da je vlastelin Nikola Banfi, za koga se izdaje povelja, 1335. godine boravio u Golupcu, tvrđavi sa ugarskom vojnom posadom.
Naravno da je Tvrđava osnovana pre, ali nije poznato da li je to bilo pre ili tokom neprijateljstva Ugarske i Srbije, koje je nastalo posle smrti kralja Dragutina i tokom kojeg se prvi put i pominje Golubačko utvrđenje.
Sve do vremena nakon raspada Dušanovog carstva, Golubac po istorijskim izvorima ne menja status i ostaje u posedu Ugara.
Godinama, decenijama, vekovima za tvrđavu golubijeg imena ratovale su ugarske, srpske i turske vlasti.
Istorija kaže da su do 19. veka vladali Turci, za kratko su ga držali Austrijanci i Srbi Golubac ponovo osvajaju u Drugom srpskom ustanku, a konačno je predat Srbima na upravu tek 1868. godine posle brojnih previranja.
Zanimljiv je podatak da su Poljaci posebno vezani za istoriju Golubačke tvrđave jer je njihov nacionalni junak, Zaviša Crni (1379-1428) stradao u pohodu na ovu tvrđavu.
Ovaj čuveni poljski vitez i diplomata, koji se pridružio ugarskom kralju Žigmundu, zarobljen je u borbi sa turskom vojskom I surovo pogubljen, a njegova smrt odjeknula je u celoj srednjoj Evropi. Srbi su ga sahranili uz velike počasti po izvorima u porti obližnje crkve.
Kada je arhitektura u pitanju, Tvrđavu golubac čine Unutrašnje utvrđenje sa najvišom branič kulom u Gornjem gradu, najstarijem po vremenu gradnje i Spoljno utvrđenje, koje zajedno sa Palatom i kulom koja je brani, pripada vremenu vladavine despota Stefana Lazarevića.
Iako nastala u vreme korišćenja hladnog oružja, u vreme osmanske vladavine izgrađena je topovska kula i dozidane obzide na kulama Spoljnog utvrđenja jer je od XV veka intezivno u upotrebi vatreno naoružanje te je bilo neophodno prilagoditi arhitekturu novom načinu ratovanja. Obzide su služile kao ojačanja i za lakše rikošetiranje đuladi.
Glavna i najviša kula Tvrđave, poznatija kao Šešir kula, izgrađena je na najdominatnijem i najvišem mestu na ridanskim liticama.
Do ulaza u kulu stiže se preko uske staze na litici, a nova arheološka istraživanja otkrila su u ruševinskom sloju neposredno ispred ulaza i u velikom objektu ispod Šešir kule brojne fragmente fresko maltera koji ukazuju zasad na srpsko srednjovekovno fresko slikarstvo i na postojanje starijeg, fresko oslikanog objekta.
Tokom tridesetih godina 20. veka kroz Tvrđavu je probijen magistralni put kojim su oštećene obe kapije utvrđenja.
Tek 70-ih godina istog veka utvrđenje je ušlo u sferu interesovanja domaćih istraživača, što je bilo podstaknuto izgradnjom Hidroelektrane ,,Đerdap I’’.
Misterije tvrđave golubijeg imena, poslednjih nekoliko godina nakon obimnih radova na rekonstrukciji i revitalizaciji ovog spomenika kulture od izuzetnog značaja, pokušavaju da otkriju brojni turisti iz zemlje i inostranstva uživajući u panorami vekova.
