Odlika varijantnosti, koju nalazimo u svim jezicima sveta, predstavlja mogućnost da se na više načina izrazi isto ili slično značenje. U svetlu ove pojave najčešće se navode jezički dubleti. Pod njima se u našoj sredini načelno podrazumevaju dve ili više varijanti jedne reči koje se javljaju u izgovoru ili pisanju, među kojima nema razlike u značenju i koje naporedo funkcionišu kao jedinice književnog jezika.
Ima nečeg simptomatičnog (ali i simpatičnog) u tome što je i sam termin za opisanu pojavu dubletan, pa tako možemo reći ovaj dublet ili ova dubleta. Iako među lingvistima danas postoje neujednačena mišljenja oko toga šta dubleti jesu – od stanovišta da su dubleti variranja jedino na glasovnom i obličkom nivou reči, do širih shvatanja koja u dubletnost uključuju i slučajeve leksičke ili sintaksičke sinonimije – možemo reći da varijantne (dubletne) oblike u srpskom jeziku pronalazimo na svim nivoima jezičkog sistema. U to se lako možemo uveriti pregledanjem jednog od najznačajnijih normativističkih priručnika – Pravopisa srpskoga jezika Matice srpske, odnosno Rečnika, koji ga prati.
Variranja na glasovnom (fonološkom) nivou jedne reči prepoznaju se u brojnim primerima poput aktuelan i aktualan, kćerka i ćerka, orman i ormar, uvo i uho. Idući korak dalje, dublete uočavamo i u slučajevima kada se glasovne promene u reči mogu ili ne moraju vršiti, pa tako imamo bitki i bici, dvojci i dvojki, žegi i žezi, palačinki i palačinci, ili zamašćen i zamašten, zaprepašćen i zaprepašten, uvršćen i uvršten. Ubedljivo je najrazuđenija kategorija morfoloških dubleta, koji predstavljaju alternativne mogućnosti oblika reči, odnosno njihovih gramatičkih obeležja. Tako, na primer, moguće je bombon (muški rod) i bombona (ženski rod), Tenerife (množina) i Tenerifa (jednina), u oblicima genitiva javlja se: korzo – korzoa i korza, logo – logoa i loga, jaje – jajeta i jaja, a u nominativu množine imamo: blesci i bleskovi, vitezi i vitezovi, jagnjići i jaganjci, mrazevi i mrazovi, itd. Nekog Miloša avijatičara možemo dozvati Miloše i Milošu, ali i avijatičare i avijatičaru. O njemu možemo govoriti sa velikom ljubavi i sa ljubavlju. Ako ste ljubitelj kuvanja, znate da jedno jelo ima više varijanti, a ako ste pri tome i ljubitelj svog jezika, znaćete da je moguće reći da ono ima i više varijanata, od kojih su, na primer, neke sa pirinčem ili sa pirinčom.
Potom, kažemo da je nešto glatko, dugo ili žitko, a nešto još glatkije i glađe, duže i dulje, žitkije i žiće. Brojne dubletne forme takođe se javljaju u infinitivu glagola, poput dići i dignuti, maći i maknuti, doseći i dosegnuti, a otuda i u drugim oblicima – aoristu: digoh i dignuh, radnom pridevu: digao i dignuo; u prezentu: kiham i kišem (od kihati), imperfektu: ljuštah i ljušćah (od ljuštiti), imperativu: legni i lezi (od leći), i dr. Ako sa obličkog nivoa iskoračimo na nivo građenja novih reči, videćemo da se i tu javljaju istoznačni oblici poput Jevrej i Jevrejin, dekanka i dekanica, doktorka i doktorica, dušman i dušmanin, akumulirati i akumulisati, evropeizovati i evropeizirati. Bez obzira na to da li ovakve primere smatrali dubletima ili istokorenskim sinonimima, varijantnost oblika poput navedenih je nesumnjiva. Nije mali broj dvojstava ni u okviru pravopisnih pravila, pogotovu u vezi sa skraćivanjem reči, pa tako imamo Bi-Bi-Si pored BBC i Bibisi, NIN pored Nin, a više je mogućnosti i za pisanje internacionalnih mernih skraćenica, poput: kvč i kvč., kvs i kvs., uz latiničko kWh (kilovat-čas, kilovat-sat).
Za sagledavanje statusa naše književnojezičke norme može biti indikativan podatak iz jednog našeg istraživanja koji pokazuje da se uz oko 20 odsto odrednica u Rečniku uz Pravopis Matice srpske navode dubletne forme. Ipak, nemaju svi dubleti podjednako mesto u književnom jeziku: neretko se dešava da je jedan član dubletnog para ispravniji, bolji, frekventniji, dok je drugi arhaičan, manje običan, ređi, a time i stilski obeležen (na primer: dam i manje obično dadem i dadnem). Bili oni u centru ili na periferiji književnojezičkog sistema, moramo priznati da veliki broj dvojstava destabilizuje funkcionalnost norme književnog jezika, ali istovremeno moramo imati na umu da su dubleti njena neminovnost. Njima se, sa jedne strane, održava kontinuitet na vremenskoj (razvojnoj) vertikali našeg književnog jezika, a istovremeno se objedinjuju obličke varijante sa teritorijalne horizontale, čiji govori čine osnovu srpske književnojezičke norme.
*Docent na Katedri za srpski jezik sa južnoslovenskim jezicima na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu
