U leto 1944. Drugi svetski rat na evropskom tlu je ulazio u završnu fazu. Iskrcavanje saveznika u Normandiji, njihovo nastupanje ka nemačkim granicama na zapadu i silovita sovjetska ofanziva na istoku ponovo su postavili Balkan u žižu savezničkog interesovanja.
Ubrzano sovjetsko nadiranje ka istočnim granicama Jugoslavije govorilo je da će se finale građanskog rata između komunističkih i rojalističkih snaga odigrati u Srbiji i da će na njenom tlu, na kojem je i zapaljena ustanička vatra 1941, doći do raspleta jugoslovenske, a prevashodno srpske ratne drame.
Posle sloma ustanka 1941. i raspaljivanja krvavog građanskog rata, Srbija se ponovo nalazila pred odlučujućim događajima. Tajni odlazak Josipa Broza Tita septembra 1944. s ostrva Vis u Moskvu, gde je dogovoreno sovjetsko učešće u oslobođenju Jugoslavije, imao je sudbonosan značaj ne samo za ishod antifašističke borbe, već i za prevagu komunističkih snaga u Srbiji, koja je smatrana bastionom srpske rojalističke tradicije. Obezbedivši vojno prisustvo svog moćnog ideološkog saveznika, partizansko vođstvo je došlo u priliku da realizuje dogovor postignut juna 1944. na Visu između Josipa Broza Tita i predsednika kraljevske vlade u Londonu Ivana Šubašića, kojim je partizanskom pokretu priznat pun politički i vojni legitimitet.
Prethodno je Vrhovni štab NOVJ, uviđajući strategijski značaj Srbije za svoju pobedu u antifašističkom i građanskom ratu, odlučio da glavninu svojih snaga sa susednih operativnih područja, prevashodno Crne Gore i istočne Bosne, preusmeri na taj prostor. Zahvaljujući uspešnim dejstvima 1. armijske grupe NOVJ (1. i 12. korpus) pod komandom generala Peka Dapčevića u zapadnoj Srbiji i Šumadiji i 13. i 14. korpusa Glavnog štaba Srbije, kojima je komandovao general Koča Popović, u južnoj i istočnoj Srbiji, kao i izbijanju snaga sovjetskog 2. i 3. ukrajinskog fronta na granice Jugoslavije s Rumunijom i Bugarskom, nemačke snage na prostoru Srbije našle su se u vrlo teškoj poziciji. Iz tog razloga nemačko komandovanje je odlučilo da formira armijsku grupu „Felber”, koja je trebalo da brani liniju Dunav – Velika Morava – Zapadna Morava. U sklopu tako koncipiranog plana posebnu važnost je dobio projektovani mostobran južno od Save i Dunava s Beogradom kao značajnim operativno-strategijskim čvorom. Ubrzo su započele operacije čiji je cilj bio oslobođenje Beograda.
Izvodeći obimne operacije pripremnog karaktera, jedinice 1. armijske grupe iz zapadne Srbije približile su se liniji Topola–Mladenovac–Obrenovac, dok su trupe 3. ukrajinskog fronta Crvene armije pod komandom maršala Fjodora Tolbuhina, prodirući iz Bugarske u sadejstvu s delovima 2. ukrajinskog fronta maršala Rodiona Malinovskog, izbile na liniju Dunav–Štubik–Bor–Zaječar. Istovremeno, glavnina snaga 2. ukrajinskog fronta, prodirući preko Banata, izbila je na Tisu i time olakšala napredovanje sovjetskim i jugoslovenskim jedinicama u centralnoj Srbiji. Dejstva jugoslovenskih i sovjetskih snaga efikasno je podržavala sovjetska 17. vazduhoplovna armija, kojom je komandovao general Vladimir Sudec. Na taj način stvoreni su neophodni operativni uslovi za napad na Beograd. Posebna nemačka komanda formirana za odbranu grada organizovala je odbranu na spoljnim linijama, uz podelu urbane zone na nekoliko čvornih uporišnih tačaka. Procenjuje se da je Beograd branilo oko 30.000 nemačkih vojnika raspoređenih u nekoliko utvrđenih prstenova u samom gradu i njegovoj neposrednoj okolini.
Tokom prve faze bitke za Beograd (11–14. oktobar) jugoslovenske jedinice i sovjetski 4. mehanizovani korpus generala Vladimira Ždanova uspeli su da brzim prodorom razbiju jače nemačke snage na prilazima gradu, unište snažne nemačke grupacije u okolini Ralje i na Avali i da potom u silovitom nastupanju izbiju na Banjički vis i Miloševac (današnja Trošarina). Iako se činilo da će se brzo pristupiti uličnim okršajima i konačnom oslobođenju prestonice, došlo je do neočekivanog komplikovanja operativne situacije. Naime, nemačka korpusna grupa „Štetner”, nazvana po svom komandantu generalu Valteru Štetneru, čiji su vojnici decembra 1942. poboli nemački ratni barjak na najviši vrh Kavkaza – Elbrus, povlačila se iz rejona Požarevca ka Beogradu, preteći da s bokova i iz pozadine ugrozi jugoslovenske i sovjetske jedinice koje su nastupale ka centru Beograda. Uprkos tome, brzo napredovanje jugoslovenskih i sovjetskih jedinica, razbijanje spoljne odbrane grada i zauzimanje neposrednih prilaza gradu pre pristizanja korpusne grupe „Štetner” presudno su uticali na dalji tok borbe, omogućivši snagama NOVJ i Crvene armije da pristupe oslobođenju grada.
Druga faza bitke za Beograd (14–18. oktobar) započela je opštim napadom prema centru Beograda, glavnim pravcem Banjički vis – Autokomanda – Slavija – Kalemegdan. Manje snage su dejstvovale na pomoćnom pravcu Topčider – Čukarica – Glavna železnička stanica. Na glavnom pravcu napada nalazili su se 1. proleterski korpus sa svoje tri divizije (1. i 6. proleterska i 5. udarna) i sovjetski 4. mehanizovani korpus. Na pomoćnom pravcu operisao je 12. korpus, kojim je komandovao general Danilo Lekić Španac i u čijem sastavu su bile 11, 16. i 28. udarna divizija. Dejstva jugoslovenskih i sovjetskih jedinica u gradu podržavala je s Dunava sovjetska Dunavska ratna flotila. Posle uspešnog početnog napada borbe su nastavljene u samom gradu. Nemačke jedinice na nizu utvrđenih tačaka odolevale su udruženim jugoslovensko-sovjetskim napadima. Istovremeno je sprečen i pokušaj udara korpusne grupe „Štetner”, koja se kretala iz pravca Grocke prema Beogradu u bok i pozadinu glavnine jugoslovenskih i sovjetskih jedinica koje su dejstvovale protiv nemačkih snaga u Beogradu. Time su stvoreni uslovi za prelazak u napad na poslednji prsten nemačke odbrane u Beogradu.
U trećoj fazi bitke (18–22. oktobar) konačno je uništena snažna nemačka grupacija na prostoru Avala–Boleč. Ostaci korpusne grupe „Štetner” pod borbom, uz velike gubitke i bez svog komandanta koji je poginuo na padinama Avale, povukli su se ka nemačkom mostobranu kod Šapca. Glavnina jugoslovenskih i sovjetskih jedinica posle teških trodnevnih uličnih borbi izbila je na Savu i Dunav i u izuzetno kratkom vremenskom roku izvršila pripreme za prelazak reka. Pošto je u jeku završnih borbi očuvana funkcionalnost mosta na Savi, težište borbenih dejstava preneto je na prostor Srema. Operacija je okončana 22. oktobra zauzimanjem Zemuna i okolnih sela, čime su stvoreni neophodni operativni uslovi za napad na nemačke utvrđene linije u Sremu.
Tokom Beogradske operacije izvršena je do tada najveća koncentracija jedinica NOVJ na jednom pravcu, a vrlo uspešno je organizovano i sadejstvo s jedinicama Crvene armije. U operacijama za oslobođenje Beograda poginulo je oko 3.000 vojnika NOVJ i 960 vojnika Crvene armije, dok je oko 4.000 vojnika NOVJ ranjeno. Procenjuje se da je poginulo oko 15.000, a zarobljeno oko 9.000 nemačkih vojnika. U spasavanju najznačajnijih poštanskih objekata, električne centrale, mostova na Savi i Dunavu i vodovoda u gradu značajnu ulogu odigrali su organizovane grupe otpora u samom gradu i stanovništvo Beograda.
General Vladimir Ždanov prati obraćanje Peka Dapčevića
Oslobođenjem Beograda stvorena je velika slobodna teritorija i utvrđena stabilna pozadina fronta, koji se prostirao od Drave do Jadranskog mora, što je direktno uticalo na krupne promene u organizaciji, formaciji i naoružanju NOVJ. Tokom Beogradske operacije jedinice NOVJ su definitivno zamenile do tada dominantan gerilski način ratovanja frontalnim, što je do punog izražaja došlo tokom borbi na Sremskom frontu. Oslobođenjem Beograda onemogućeno je povlačenje jedinica nemačke grupe armija „E” najpovoljnijim i najpogodnijim pravcem preko Beograda i preusmereno na teško prohodne pravce preko Bosne, što je imalo ogroman značaj za dalji tok vojnih operacija na prostoru Jugoslavije i stabilnost južnog krila opšteg savezničkog fronta, posebno Crvene armije u narednim operacijama. U isto vreme, oslobođenjem Beograda, završena je i bitka za Srbiju. Komunističko vođstvo je pobedonosnim ulaskom u Beograd potvrdilo pobedu revolucionarnih snaga. Oružana strana građanskog rata u Srbiji se završila. Započela je nova era srpske i jugoslovenske prestonice, zaodenuta u revolucionarno boljševičko ruho.
Istoričar
