U Nacionalnom muzeju Banata, u Temišvaru, priređena je izložba „185 godina horskog pevanja Srba u Temišvaru (1836–2021)” autora Dejana Popova i Zorana Markova.
Postavka predočava javnosti građu o nastanku, prisustvu i značaju horske muzike u kulturnom i duhovnom životu Srba na ovim prostorima tokom gotovo dva veka.
Na otvaranju izložbe, koja traje do 18. decembra, govorila je Nataša Marjanović, naučni saradnik Muzikološkog instituta SANU. Kako je istakla, koncertna proslava 25. godišnjice mešovitog hora Pravoslavne srpske saborne crkve u Temišvaru, održana nedavno, kao i prethodni jubileji (prve i druge decenije rada) istog hora – obeleženi prigodnim proslavama, koncertima, objavljivanjem notnih zbornika i horskih letopisa, ogledalo su praktičnog negovanja i očuvanja tradicije horskog pojanja kao neraskidivog elementa srpskog kulturnog i duhovnog identiteta.
– U doba Karlovačke mitropolije srpsko crkveno pojanje ušlo je u novu etapu razvoja. U novom okruženju Habzburške carevine, praksa liturgijskog pojanja Srpske crkve primila je različite uticaje, među kojima su bili uticaji bogoslužbene pojačke literature iz drugih pravoslavnih zajednica. Pravoslavni Srbi u habzburškim gradovima posećivali su kapele pravoslavnih Rusa, a mogli su imati uvid i u praksu u katoličkim crkvama u kojima je tada bilo aktuelno harmonizovanje gregorijanskog korala. Uticajni su bili i različiti žanrovi zapadnoevropske muzike i bogat kulturno-umetnički život gradskih sredina Monarhije, navela je Nataša Marjanović.
Prema njenim rečima, tridesetih godina 19. veka osnovane su prve srpske horske pevačke družine. Hor Srpske pravoslavne saborne crkve u Temišvaru, koji je sa radom počeo 1836. godine, svrstava se u grupu najstarijih, uz srpska pevačka društva osnovana u Pančevu (1838) i Kotoru (1839), aktivna do danas. Horsko muziciranje razvijalo se potom i kroz rad drugih ansambala formiranih i aktivnih u Temišvaru tokom 19. i 20. veka, u različitim društvenim i političkim okolnostima.
– Autori izložbe su materijal koji svedoči o ovim tokovima sabrali iz fondova arhiva, muzeja i biblioteka Pravoslavne srpske eparhije temišvarske, srpskih crkvenih opština u Temišvaru, kao i iz raznovrsnih privatnih zbirki. Odabranom građom dopunjeni su rezultati dugogodišnjeg, predanog arhivskog istraživanja Dejana Popova na polju srpske crkvenomuzičke i kulturne istorije – naglašava Nataša Marjanović.
Od nje saznajemo da izložba prikazuje delovanje horskih ansambala u Temišvaru u različitim istorijskim epohama: vodi nas kroz segmente letopisa prvoosnovanog hora Saborne crkve i Srpske pevačke družine (prvog srpskog svetovnog pevačkog društva u Rumuniji), pevačkih društava „Zore” i „Sloge”, kao i manjih prigradskih i srednjoškolskih ansambala tokom poslednjih decenija 19. i početkom 20. veka, kao i u međuratnom periodu.
Postavka osvetljava rad mešovitog hora pri Srpskom državnom ansamblu pesama i igara i vokalno-instrumentalnog sastava „Sloga” nakon Drugog svetskog rata (sa naglaskom na izvođenju prevashodno svetovne horske muzike), ali i činjenice o neprekinutoj aktivnosti Hora Saborne crkve tokom decenija politički nepovoljnih za očuvanje crkvenog muzičkog nasleđa.
– Period od poslednje decenije 20. veka do današnjih dana prikazan je kao epoha svojevrsne obnove bogoslužbenog horskog pojanja, ali i opšte revitalizacije horske muzičke kulture.
Raznovrstan arhivski materijal i muzejski eksponati dragoceni su kao svojevrsni isečci stvarnosti i svedočanstva o horskom muzičkom životu, ali i kao građa inspirativna za nova istraživanja: o funkcionisanju i glavnim aktivnostima društava (ustavi, dnevnici, protokoli), o odlikama horskog stvaralaštva (sačuvan muzički repertoar), o angažmanu poznatih, ali i manje poznatih muzičara na pozicijama dirigenata i članova društava – među kojima su pored srpskih neretko bili stranci (horovođe češkog i nemačkog porekla, kao i pevači drugih, ne samo srpske nacionalnosti) – naglašava Nataša Marjanović, dodajući da su izloženi eksponati značajni izvori koji će doprineti muzikološkim istraživanjima istorije srpske crkvene muzike.
– Harmonizacije liturgijskih pesama u prvim notnim sveskama Hora Saborne crkve kuriozitet su među arhivskom notnom građom, budući da su delom zasnovane na tradicionalnom napevu srpskog pojanja – pored onih u Liturgiji Aleksandra Nusera, pronađena je zasebna sveščica sa napevima prazničnih pesama, datirana oko 1840 – deceniju pre Liturgije Spiridona Trbojevića, učitelja pjenija u Temišvaru, i pre poduhvata Kornelija Stankovića koji je zabeležio i harmonizovao izuzetno obiman korpus pesama srpskog pojanja sredinom 19. veka – istakla je naša sagovornica na otvaranju izložbe.
Pozivnice, dopisi, programi koncerata, beseda, sela i diletantskih predstava sa igrankama živo svedoče o učešću temišvarskih horskih družina u ovim izuzetno popularnim oblicima društvenih okupljanja poslednjih decenija 19. veka, o njihovom međusobnom povezivanju i druženjima (npr. veza SPD sa „Javorom” iz Vukovara; spomen-traka Zemunske pevačke zadruge 1895). Muzičke veze gradskih sredina Habzburške monarhije, kulturno-umetničkim susretima i kontaktima njihovih horova, prikazane su i kroz fotografije, isečke iz članaka dnevne i periodične štampe.
– Dokumenta, poput azbučnih kataloga, dnevnika i pisama, otvaraju mogućnost proučavanja socijalne i profesionalne strukture horova. Ovim se dopunjuje slika o prisustvu i značaju horskog muziciranja u životu laika, muzičkih amatera – u periodu Karlovačke mitropolije, ali i u kasnijim epohama. Kao motiv za društvena okupljanja, vid izraza nacionalnog identiteta, horsko pojanje bilo je i ambijent u kojem se upoznaje i nasleđe tradicionalne crkvene muzike, negovano i kroz sferu privatnog, svakodnevnog života – napominje nataša Marjanović.
Na repertoaru su, kako u zbiru pokazuje bogata notna arhiva, u prvim decenijama bila dela stranih muzičara koji su radili za srpsku zajednicu, kako u Monarhiji, tako i u Kraljevini Srbiji (Randhartinger, Hajm, Havlas, Horejšek, Doubek, Karas, Šumski – spisak imena kompozitora potvrđuje i proširuje dosadašnje muzikološke uvide), kao i ruska literatura (Bortnjanski, Čajkovski).
Posebno su zanimljive, dodaje naša sagovornica, liturgijske partiture srpskih autora (Mokranjac, Bajić), fonetski transkribovanih tekstova na latinicu. Za međuratni i posleratni period karakterističan je izbor prevashodno svetovne muzike (rukoveti, kola, narodnih igara; Živković, Slavenski, Devčić, Vlajin, Ilić, Veselinović), ali i kompozicije srpskih autora koji su duhovnu muziku iz osnovnog, crkvenog konteksta, prenosili u koncertnu sferu (Hristić, Milojević). Iz novije istorije, posebno obnovljenog Hora Saborne crkve, istaknuta su i nova notna izdanja i prikazan redovni repertoar osvežen prvenstveno širim krugom bogoslužbenih napeva aranžiranih za hor.
Nataša Marjanović navodi da su na izložbi predstavljena i monografska izdanja o istorijatu srpske horske muzike u Rumuniji (iz pera Save Ilića, Ljubomira Stepanova, Stevana Bugarskog, Dejana Popova, Iva Munćana, Saše Jašina), noviji notni zbornici, kao i zvučna horska izdanja.
Konačno, eksponati koje su autori imenovali elementima vizuelnog identiteta (zastave, pečate, fascikle, horske uniforme, notne fascikle) na karakterističan način oživljavaju osnovnu temu izložbe – prvenstveno osmišljenu kao doprinos „kulturi sećanja”, a čitav ambijent preobražava se u atmosferu ličnog, bliskog doživljaja.
