Ako je verovati hrvatskim nacionalistima i urbanim rasistima, Srbi u Zagreb dolaze 1945. s partizanskim okupatorima, a u stanovima iz kojih je proteran i pobijen građanski sloj, pale parkete, kolju svinje po kadama, plešu užičko kolo, razaraju društvo donoseći sa svojih ličkih, kordunskih i banijskih pustopoljina primitivne običaje koji su zauvek promenili Zagreb. Istina je, kao i obično, gotovo potpuno drugačija.
Činjenica je da se Srbi u Zagreb doseljavaju u 18. veku i da u Zagreb dolaze s područja južnog Balkana, s područja na kojima su se rasplamsavale česte pobune protiv Osmanskog carstva koje se u to vreme polako raspadalo.
Iako su seobe Srba na područje današnje Republike Hrvatske trajale stotinama godina pre toga, u Zagrebu se prva organizovana grupa pojavljuje 1770, deset godina pre Edikta o verskoj toleranciji Josipa Drugog, kojim se ograničava autonomija katoličke crkve u Habzburškoj monarhiji i omogućava potpuna verska sloboda pravoslavnoj crkvi, luteranima i kalvinistima. Srbi, ali i Grci dolaze u Zagreb kao više ili manje bogati trgovci i vojnici i vrlo brzo uspostavljaju zajednicu koja se isticala bogatstvom i uticajem.
Ediktom Josipa Drugog Jevreji su dobili građanska prava, a Srbi dozvolu da mogu osnivati pravoslavne crkvene opštine izvan prostora Vojne krajine, pa je pravoslavna crkvena opštine osnovana u Zagrebu 1785.
Prvi registrovani Srbin u Zagrebu zvao se Nikola Janković. Došao je iz današnje Makedonije. Bio je trgovac, a naselio se na Kaptolu, koji je bio pod crkvenom upravom i tamo se bilo lakše naseliti nego na Gradec, koji su kontrolisali trgovci, tradicionalno neraspoloženi prema pojavi konkurencije, poslovne, ne verske. To im, naravno, nije smetalo da pravoslavnu veru iskoriste kako bi huškali na nove doseljenike. Ali istina je da su na raspirivanje mržnje bili podstaknuti dobrim poslovnim sposobnostima Srba i Grka, a ne predrasudama prema njihovoj veroispovesti.
O uticaju male pravoslavne zajednice koja se doselila u Zagreb dovoljno govori podatak da su crkvenu opštinu osnovali dok je bilo 25 porodica, a zakonski uslov za osnivanje opštine bilo je da neku zajednicu čini 100 porodica na određenom području. Već 1794. pravoslavci dovode iz manastira Lepavina monaha Gerasima Markovića, najpre se mole u maloj kapelici u centru grada, pa kupuju katoličku crkvu na današnjem Cvetnom trgu, koja je bila u gradskom, a ne crkvenom vlasništvu, iako je reč o hramu koji su izgradili katolici. Josip Drugi je u to vreme sprovodio proces smanjenja crkvene imovine, pa je tako ukinuo i mnoge pravoslavne hramove i manastire na Fruškoj gori, ali i spomenutu crkvu u Zagrebu, koju su kasnije kupili pravoslavci.
Tražeći po današnjem Zagrebu ostatke nekada slavne i moćne srpske zajednice, ne može se zaobići Donji grad, dakle, centar današnjeg Zagreba koji je prepun nevidljivih uspomena na Srbe, njihove palate, društva i zadužbine.
Dobar deo zgrada i palata istočno od Cvetnog trga i spomenika Petru Preradoviću na njemu, pa dalje iza spomenika Nikoli Tesli, nalazi se palata koju je izgradio Lazar Bačić, poreklom iz Jasenovca. Reč je o porodici čija je ciglana u Jasenovcu postala poprište genocida nad srpskim narodom, jer je baš tamo izgrađen logor smrti.
Malo dalje, na jednom od najlepših zagrebačkih trgova na Zrinjevcu, na adresi Zrinski trg 15, smeštena je palata nekadašnjeg predsednika Hrvatskog Sabora Bogdana Medakovića. Na glavnom zagrebačkom Trgu bana Jelačića u broju 1, nalazi se kuća Stanković, još jedan objekat koji je izgradio Srbin. Hristofor Stanković bio je poznati ilirac i veletrgovac, koji je izgradio i prvo zagrebačko pozorište. U toj zgradi, u zagrebačkom Gornjem gradu, danas je smeštena Gradska skupština.
Prvu hrvatsku štedionicu osnovao je Anastas Popović, koji je bio i predsednik Srpske pravoslavne crkvene opštine. Njegova porodična kuća nalazi se na Trgu bana Jelačića broj 4, i jedna je od najreprezentativnijih kuća na glavnom zagrebačkom trgu.
Centar grada pun je prostora u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve, a krajem 19. i početkom 20. veka premrežen brojnim srpskim društvima i zadužbinama i ekonomskim institucijama – Srpska banka, Srpska zemljoradnička zadruga, Srpsko privredno društvo „Privrednik”, Kolo srpskih sestara, Dobrotvorna zadruga „Srpkinja”, Svetosavska beseda, Srpsko pevačko društvo…
Ustaška vlast 1941, zabranila je ćirilicu i pokušala fizički zatrti svaki spomen na Srbe u Zagrebu i celoj NDH. Ono što oni genocidom nisu uspeli, komunisti su dovršili nacionalizacijom. U ratu je osnovano Srpsko društvo „Prosveta”, koje je, prema tvrdnjama vlasti, trebalo nadomestiti sva ukinuta društva, ali je na kraju zabranjena i „Prosveta”, tako da su zagrebački Srbi raspad Jugoslavije i dolazak Tuđmanovih nacionalista dočekali bez ijedne nacionalne institucije, pa ne čudi da je devedesetih Zagreb napustilo oko 20.000 Srba. Danas u Zagrebu živi 12.000 Srba. „Privrednik” i „Prosveta” su obnovljeni, ali im je tek nedavno vraćena imovina. Fabrike, banke, palate i kuće nekadašnje ekonomski i politički moćne predratne srpske zajednice, samo su uspomena. Na njih danas u Zagrebu ne podseća apsolutno ništa, a svest o njihovom postojanju izbrisana je iz službenog pamćenja.
